اولو العزم؛ پیامبرانی جهانی(1)

کامل الزیارات، ص179(ابن قولَویهِ:367)

- حَدَّثَنِی أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ وَ جَمَاعَةُ مَشَایِخِی عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّیْتُونِیِّ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَحمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیرٍ ره عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ الحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالا‌:

... منهم خَمسَةٌ أُولُوا العَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ قُلنَا مَنْ هُمْ قَالَ نُوحٌ وَ إِبرَاهِیمُ وَ مُوسَى وَ عِیسَى وَ مُحَمَّدٌ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَجمَعِینَ قُلنَا لَهُ مَا مَعنَى أُولِی العَزْمِ قَالَ بُعِثُوا إِلَى شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا جِنِّهَا وَ إِنْسِهَا‌.

... از امام سجاد علیه السلام سوال کردیم اولو العزم چه کسانی هستند؟ فرمودند: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد صلِّی الله علیهم اجمعین. گفتیم: معنای اولو العزم چیست؟ فرمودند: آنها به شرق و غرب زمین و به سوی جن و إنس مبعوث شدند.

پی نوشت:

- عزیمه و عزم مصدر اند به معنای جدیت، اراده، تصمیم قاطع. عزیمه در در ادبیات دینی به معنای فریضه نیز هست که جمع آن عزائم و نقطه مقابلش رخصة(رخصت) است.

1. ابن منظور: العَزْمُ: الجِدُّ. عَزَمَ على الأَمر یَعْزِمُ عَزماً و مَعزَماً و مَعْزِماً و عُزْماً و عَزِیماً و عَزِیمةً و عَزمَةً و اعتَزَمَه و اعتَزمَ علیه: أَراد فِعْلَه.( لسان العرب؛ ج‌12، ص: 399)

2. ابن فارس: العین و الزاء و المیم أصلٌ واحد صحیحٌ یدلُّ على الصَّریمة و القَطْع(معجم مقائیس اللغة؛ ج‌4، ص: 308)

3. فخر الدین طُریحی: یقال: عزمت عزما و عزما- بالضم- و عزیمة: إذا أردت فعله و قطعت علیه(مجمع البحرین؛ ج‌6، ص: 113).

 

نبی مرسل و غیر مرسل

الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌1، ص174(کلینی:329)

- مُحَمَّدُ بْنُ یَحیَى عَنْ أَحمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی یَحیَى الوَاسِطِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ دُرُستَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمُرسَلُونَ عَلَى أَربَعِ طَبَقَاتٍ فَنَبِیٌّ مُنَبَّأٌ فِی نَفْسِهِ لَا یَعْدُو غَیرَهَا وَ نَبِیٌّ یَرَى فِی النَّوْمِ وَ یَسمَعُ الصَّوتَ وَ لَا یُعَایِنُهُ فِی الیقَظَةِ وَ لَمْ یُبعَثْ إِلَى أَحَدٍ وَ عَلَیْهِ إِمَامٌ مِثْلُ مَا کَانَ إِبرَاهِیمُ عَلَى لُوطٍ ع وَ نَبِیٌّ یَرَى فِی مَنَامِهِ وَ یَسمَعُ الصَّوتَ وَ یُعَایِنُ المَلَکَ وَ قَدْ أُرْسِلَ إِلَى طَائِفَةٍ قَلُّوا أَوْ کَثُرُوا کَیُونُسَ قَالَ اللَّهُ لِیُونُسَ- وَ أَرسَلْناهُ إِلى مِائَةِ أَلفٍ أَوْ یَزِیدُونَ قَالَ یَزِیدُونَ ثَلَاثِینَ أَلْفاً وَ عَلَیْهِ إِمَامٌ وَ الَّذِی یَرَى فِی نَوْمِهِ وَ یَسمَعُ الصَّوتَ وَ یُعَایِنُ فِی الیَقَظَةِ وَ هُوَ إِمَامٌ مِثْلُ أُولِی العَزْمِ وَ قَدْ کَانَ إِبرَاهِیمُ ع نَبِیّاً وَ لَیسَ بِإِمَامٍ حَتَّى قَالَ اللَّهُ- إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَقَالَ اللَّهُ لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمِینَ مَنْ عَبَدَ صَنَماً أَوْ وَثَناً لَا یَکُونُ إِمَاماً.

امام صادق علیه السلام: انبیاء و مرسلین 4 طبقه اند:

 1. نبی ای که اخبار غیبی دریافت می کند و کاری با غیر از خود ندارد و،

 2. نبی ای که در خواب [فرشته وحی را] می بیند و صدای او را می شنود و در بیداری او را نمی بیند و به طرف کسی هم مبعوث نشده است و خود دارای امام است مانند لوط که امامش ابراهیم بود و،

3. نبی ای که در خواب [فرشته وحی را] می بیند و صدای او را می شنود و فرشته را با چشم می بیند و به سمت گروهی کم یا زیاد فرستاده می شود مانند یونس که خداوند در مورد او فرمود: یونس را به طرف صد هزار یا بیشتر فرستادیم، منظور از "یزیدون" بیش از سی هزار بود و خود یونس امام داشت و،

4. نبی ای که [فرشته وحی را] در خواب می بیند و صدایش را می شنود و در بیداری نیز می بیند و خود، امام است مانند اولو العزم. ابراهیم، نبی بود اما امام نه تا اینکه خداوند فرمود "من تو را برای مردم امام قرار دادم و او گفت از ذریه و نسلم [نیز امام قرار بده]، خداوند فرمود: عهد من [ = امامت] به ظالمین نمی رسد" و منظور از ظالمین، بت پرستان هستند.

تسلیت جبرئیل به اهل بیت و عدم رویت او

الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌3، ص221(کلینی: 329)

- عَلِیُّ بْنُ إِبرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَمَّا مَاتَ النَّبِیُّ ص سَمِعُوا صَوتاً وَ لَمْ یَرَوْا شَخصاً یَقُولُ کُلُّ نَفسٍ ذائِقَةُ المَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّونَ أُجُورَکُمْ یَومَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ أُدْخِلَ الجَنَّةَ فَقَدْ فازَ(آل عمران:185) وَ قَالَ إِنَّ فِی اللَّهِ خَلَفاً مِنْ کُلِّ هَالِکٍ وَ عَزَاءً مِنْ کُلِّ مُصِیبَةٍ وَ دَرَکاً مِمَّا فَاتَ فَبِاللَّهِ فَثِقُوا وَ إِیَّاهُ فَارْجُوا وَ إِنَّمَا الْمحْرُومُ مَنْ حُرِمَ الثَّوَابَ.

امام صادق علیه السلام: هنگام رحلت پیامبر، [اهل بیت] صدایی شنیدند که میگوید: کل نفس ذائقة الموت.... (آل عمران:185) اما شخص[صاحب صدا یعنی جبرئیل] را ندیدند.

- مُحَمَّدُ بْنُ یَحیَى عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الخَطَّابِ عَنْ سُلَیمانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُختَارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ ص جَاءَهُمْ جَبرَئِیلُ ع وَ النَّبِیُّ مُسَجًّى وَ فِی الْبیْتِ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ع فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهلَ بَیْتِ الرَّحمَةِ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ المَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّونَ أُجُورَکُمْ یَومَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ أُدْخِلَ الجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الحَیاةُ الدُّنْیا إِلّا مَتاعُ الْغُرُورِ(آل عمران:185) إِنَّ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَزَاءً مِنْ کُلِّ مُصِیبَةٍ وَ خَلَفاً مِنْ کُلِّ هَالِکٍ وَ دَرَکاً لِمَا فَاتَ فَبِاللَّهِ فَثِقُوا وَ إِیَّاهُ فَارْجُوا فَإِنَّ الْمُصَابَ مَنْ حُرِمَ الثَّوَابَ هَذَا آخِرُ وَطْئِی مِنَ الدُّنْیا قَالُوا فَسَمِعنَا الصَّوتَ وَ لَمْ نَرَ الشَّخصَ.

امام صادق علیه السلام: هنگام قبض روح پیامبر(ص)، جبرئیل به محضر علی و فاطمه و حسن و حسین آمد و گفت: السلام علیکم یا اهل بیت الرحمة، "کل نفس ذائقة الموت.... (آل عمران:185)، امام صادق از زبان حضرات معصومین علیهم السلام نقل می کنند که: صدا را شنیدیم اما شخص(جبرئیل) را ندیدیم.

پی نوشت:

فرق رسول و نبیّ و امام(2)

الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌1، ص176(کلینی: 329)

- عَلِیُّ بْنُ إِبرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ قَالَ کَتَبَ الحَسَنُ بْنُ العَبَّاسِ المَعْرُوفِیُّ إِلَى الرِّضَا ع- جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی مَا الفَرْقُ بَینَ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْإِمَامِ قَالَ فَکَتَبَ أَوْ قَالَ الفَرْقُ بَینَ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْإِمَامِ أَنَّ الرَّسُولَ الَّذِی یُنزَلُ عَلَیْهِ جَبرَئِیلُ فَیَرَاهُ وَ یَسمَعُ کَلَامَهُ وَ یُنزَلُ عَلَیْهِ الوَحْیُ وَ رُبَّمَا رَأَى فِی مَنَامِهِ نَحوَ رُؤیَا إِبرَاهِیمَ ع وَ النَّبِیُّ رُبَّمَا سَمِعَ الکَلَامَ وَ رُبَّمَا رَأَى الشَّخصَ وَ لَمْ یَسمَعْ وَ الْإِمَامُ هُوَ الَّذِی یَسمَعُ الکَلَامَ وَ لَا یَرَى الشَّخصَ.

حسن بن عباس معروفی به امام رضا علیه السلام می نویسد: فدایت شوم بفرمایید فرق بین رسول و نبی و امام چیست؟ ایشان در جواب مرقوم فرمودند: فرقشان این است که جبرئیل بر رسول نازل می شود و رسول او را می بیند و سخنش را می شنود و بر وی وحی نازل می شود و چه بسا در خواب او را ببیند مانند رویای ابراهیم علیه السلام و نبی چه بسا سخن را بشنود و چه بسا شخص [فرشته] را ببیند ولی سخن او را نشنود و امام کسی است که سخن فرشته را می شنود اما شخص او را نمی بیند.

فرق رسول و نبیّ و امام(1)

الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌1، ص176(کلینی: 329)

- عِدَّةٌ مِنْ أَصحَابِنَا عَنْ أَحمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصرٍ عَنْ ثَعلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعفَرٍ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا مَا الرَّسُولُ وَ مَا النَّبِیُّ قَالَ النَّبِیُّ الَّذِی یَرَى فِی مَنَامِهِ وَ یَسمَعُ الصَّوتَ وَ لَا یُعَایِنُ المَلَکَ وَ الرَّسُولُ الَّذِی یَسمَعُ الصَّوتَ وَ یَرَى فِی المَنَامِ وَ یُعَایِنُ المَلَکَ قُلْتُ الْإِمَامُ مَا مَنْزِلَتُهُ قَالَ یَسمَعُ الصَّوتَ وَ لَا یَرَى وَ لَا یُعَایِنُ المَلَکَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ ما أَرسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ(الحدیث صحیح).

زراره: از امام محمد باقر علیه السلام در مورد این فقره "«و کان رسولا نبیّا»(مریم:54)" پرسیدم که رسول و نبی چیست؟ حضرت فرمودند: نبیّ کسی است که در خواب [فرشته را] می بیند و صدا را می شنود ولی [در بیداری] فرشته را نمی بیند و رسول کسی است که صدا را می شنود و در خواب و بیداری فرشته را می بیند. گفتم: منزلت امام چیست؟ فرمودند: صدا را می شنود و در خواب و بیداری فرشته را نمی بیند سپس این آیه را تلاوت کرد "ما قبل از تو هیچ رسول و نبی[ و مُحدَّثی] نفرستادیم(حج:52)".

پی نوشت:

محمد؛ فرستاده خداوند

 مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ...(فتح: 29)

محمد رسول خدا است...

در مورد فرق نبی و رسول و مُحَدَّث(امام) می توان به روایات بَابُ الْفرْقِ بَینَ الرَّسُولِ وَ النَّبِیِّ وَ الْمُحَدَّثِ‌(الکافی-ط.الإسلامیة، ج‌1، ص: 176) و توضیحات علامه مجلسی در مرآة العقول جلد2، ص278 مراجعه کرد که در نوشتارهای بعدی مطالبی در مورد آن تقدیم می شود. 

معناشناسی مکارم اخلاق

معانی الأخبار، ص191(شیخ صدوق: 381)

1. حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثمَانَ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى الصَّادِقِ جَعفَرِ بنَ مُحَمَّدٍ ع فَقَالَ یَا ابنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَقَالَ العَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ صِلَةُ مَنْ قَطَعَکَ وَ إِعطَاءُ مَنْ حَرَمَکَ وَ قَوْلُ الحَقِّ وَ لَوْ عَلَى نَفْسِکَ‌.

مردی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: ای فرزند رسول خدا! مرا از مکارم اخلاق آگاه بفرمایید. حضرت فرمودند: گذشت از کسی که به تو ظلم کرده است و ارتباط با کسی که با تو قطع رابطه کرده است و بخشیدن به کسی که از تو دریغ کرده است و سخن حق هرچند به زیان خودت باشد.

2. حَدَّثَنَا أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیدٍ عَنِ القَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ المَدَائِنِیِّ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ قُلْتُ بَلَى قَالَ الصَّفْحُ عَنِ النَّاسِ وَ مُؤَاسَاةُ الرَّجُلِ أَخَاهُ فِی مَالِهِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً‌.

جرّاح مدائنی: امام صادق علیه السلام به من فرمودند: آیا مکارم اخلاق را برایت بازگو نکنم؟ گفتم: بفرمایید. فرمودند: گذشت از مردم و به روی آنها نیاوردن، و سهیم کردن برادر دینی در دارایی خود و بسیار خدا را یاد کردن.

3. حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحمَدَ بْنِ یَحْیَى الْعَطَّارُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَحمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عُثمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَصَّ رَسُولَ اللَّهِ ص بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَامتَحِنُوا أَنْفُسَکُمْ فَإِنْ‌ کَانَتْ فِیکُمْ فَاحْمَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ارغَبُوا إِلَیْهِ فِی الزِّیَادَةِ مِنهَا فَذَکَرَهَا عَشَرَةً الْیقِینَ وَ القنَاعَةَ وَ الصَّبرَ وَ الشُّکرَ وَ الرِّضَا وَ حُسنَ الْخُلُقِ وَ السَّخَاءَ وَ الغَیرَةَ وَ الشَّجَاعَةَ وَ الْمُرُوءَةَ‌.

امام صادق علیه السلام خداوند تبارک و تعالی مکارم اخلاق را به رسول خدا عطا فرمود، پس خود را امتحان کنید و اگر در شما بود الحمد لله بگویید و به بیشتر از آن راغب باشید. حضرت ده مورد از مکارم اخلاق را برشمردند: یقین، قناعت، صبر، شکر، رضایت، حسن خلق، سخاوت، غیرت، شجاعت، مروت.

پی نوشت(واژه شناسی):

بعثت و تکمیل مکارم اخلاق

آیا هدف از بعثت فقط به کمال رساندن مکارم اخلاق بوده است؟

سوال : پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) در یکى از احادیث خود به صراحت مى فرماید: «من، تنها براى تکمیل مکارم اخلاق، مبعوث شده ام» (1)، آیا تنها مأموریت رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) این بود که مکارم اخلاق را به تکامل برساند؟

آیت الله سیدمحمد صادق روحانی:

 باسمه جلت اسمائه؛

 این حدیث تنها در صدد بیان اهمیت اخلاق و ابراز ناخشنودى از رذایل اخلاقى است و به دنبال منحصر کردن دین بر اخلاق نیست؛ زیرا بر اساس دیدگاه علماى بلاغت، حصر موجود در این روایت نه یک حصر حقیقى که یک حصر اضافى است.

 بر ایـن اساس معناى روشن حدیث مــذکور این است که بعثت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) با هدف تکمیل فضایل اخلاقى در مقابله با کنار نهادن و به حاشیه راندن اخلاق، صورت پذیرفته است.

1.إنَّما بُعِثْتُ لاُِتَمِّمَ مَکارم الأخْلاقِ( بحارالانوار، ج 16، ص 210)

فلسفه بعثت؛ اتمام حجت(8)

إِنَّا أَوحَیْنا إِلَیکَ کَما أَوحَیْنا إِلى‏ نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوحَیْنا إِلى‏ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسى‏ وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیمانَ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً (163) وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیکَ وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسى‏ تَکْلِیماً (164) رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً (نساء: 165)

ما به تو وحى کردیم همانگونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحى فرستادیم و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط (بنى اسرائیل) و عیسى و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحى کردیم و به داود زبور دادیم/ و پیامبرانى که سرگذشت آنها را قبلا براى تو بیان کرده‏ایم و پیامبرانى که سرگذشت آنها را بیان نکرده‏ایم و خداوند با موسى سخن گفت/ پیامبرانى که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند، تا براى مردم بعد از این پیامبران بر خدا حجتى باقى نماند [و بر همه اتمام حجت شود] و خداوند توانا و حکیم است.

فلسفه بعثت؛ وحدت و حل اختلافات(7)

کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالحَقِّ لِیَحْکُمَ بَینَ النَّاسِ فِیمَا اختَلَفُوا فِیهِ وَ مَا اختَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبیِّناتُ بَغْیاً بَینَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اختَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُستَقِیمٍ (بقره: 213)

مردم در آغاز و قبل از بعثت انبیاء همه یک امت بودند، خداوند به خاطر اختلافى که در میان آنان پدید آمد انبیایى به عنوان بشارت دهنده و بیم دهنده مبعوث کرد و با آنان کتاب را به حق نازل فرمود تا طبق آن در میان مردم و در آنچه اختلاف کرده اند حکم کنند. این بار در خود دین و کتاب اختلاف کردند و این اختلاف پدید نیامد مگر از ناحیه کسانى که اهل آن کتاب و دین بودند و انگیزه شان در اختلاف، حسادت و طغیان بود در این هنگام بود که خدا کسانى را که ایمان آوردند در مسائل مورد اختلاف به سوى حق هدایت کرد و خدا هر که را بخواهد به سوى صراط مستقیم هدایت می ‏کند.

ترجمه المیزان، ج‏2، ص168:

بیان آیه[اشاره به علت تشریع دین‏]

این آیه سبب تشریع اصل دین را بیان می ‏کند، که چرا اصلا دینى تشریع شده، و مردم مکلف به پیروى آن دین شوند؟ و در نتیجه بینشان اختلاف بیفتد، یک دسته به دین خدا مومن شوند، دسته‏ اى دیگر کافر شوند، و این معنا را اینطور بیان کرده: که انسان- این موجودى که به حسب فطرتش اجتماعى و تعاونى است- در اولین اجتماعى که تشکیل داد یک امت بود، آن گاه همان فطرتش وادارش کرد تا براى اختصاص دادن منافع به خود با یکدیگر اختلاف کنند، از اینجا احتیاج به وضع قوانین که اختلافات پدید آمده را برطرف سازد پیدا شد، و این قوانین لباس دین به خود گرفت، و مستلزم بشارت و انذار و ثواب و عقاب گردید، و براى اصلاح و تکمیلش لازم شد عباداتى در آن تشریع شود، تا مردم از آن راه تهذیب گردند، و به منظور این کار پیامبرانى مبعوث شدند، و رفته رفته آن اختلافها در دین راه یافت، بر سر معارف دین و مبدأ و معادش اختلاف کردند، و در نتیجه به وحدت دینى هم خلل وارد شد، شعبه‏ ها و حزبها پیدا شد، و به تبع اختلاف در دین اختلاف هایى دیگر نیز در گرفت، و این اختلاف ها بعد از تشریع دین به جز دشمنى از خود مردم دین‏دار هیچ علت دیگرى نداشت، چون دین براى حل اختلاف آمده بود، ولى یک عده از در ظلم و طغیان خود دین را هم با اینکه اصول و معارفش روشن بود و حجت را بر آنان تمام کرده بود مایه اختلاف کردند