آنچه در روایات، شهید نامیده شده است با "شهید در میدان جنگ" در احکام متفاوت است(شهید در معرکه جهاد، غسل و کفن لازم ندارد) اما از حیث "ثواب و فضیلت" یکی هستند اگر چه درجاتشان ممکن است متفاوت باشد. البته اگر کسی که مثلا مومن(شیعه) و یا متصف به عناوینی است که طبق روایات گذشته عنوان شهید بر او صادق است، در راه خدا و میدان مبارزه نیز خونش ریخته شود نور علی نور خواهد بود.
مصباح الهدى فی شرح العروة الوثقى، ج6، ص3(میرزا محمد تقی آملی:1391ق)
... الشهید هو القتیلُ فی معرکة الجهاد بسبب الاشتغال به، و سُمِّى شهیدا لشُهود الملائکة إیاه، أو لأن اللّهَ سبحانه و ملائکتَه یَشهدون له بالجنة، أو لأنه ممن یُستشهد به یومَ القیمة على الأمم الخالیة، أو لسقوطه على الشاهدة، أی الأرض- أو لأنه حی عند ربه حاضر لدیه، أو لأنه یَشهدُ ملکوتَ اللّه و ملکَه.
وجوه تسمیه شهید یعنی کسی که به خاطر درگیری در معرکه جنگ کشته شده است:
1. حضور فرشتگان در نزد او(مصدر شُهود به معنای حضور است).
2. خدا و فرشتگان برای او به بهشت شهادت و گواهی می دهند.
3. در روز قیامت او را به عنوان شاهد بر امت های گذشته قرار می دهند.
4. افتادنش بر زمین(لغت شاهدة یعنی زمین).
5. حضور وی در نزد پروردگار.
6. ملکوت و ملک خدا را مشاهده می کند.
پی نوشت:
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج1، ص39(شهید ثانی:966)
و الشهید لا یُغَسَّلُ و لا یُکَفَّنُ
شهید یعنی مسلمان یا در حکم مسلمانی(1) که در معرکه جنگی که پیامبر یا امام یا نائب خاص ایشان بدان امر فرموده یا در جهادی که در زمان غَیبت واجب شده مانند زمانی که کسانی به مسلمانان حمله کنند و کیان اسلام در خطر باشد و بدون امام یا نائب ایشان ناچار به جهاد با آنها باشند، از دنیا برود که البته در قِسم اخیر اختلاف است.
شهید به این جهت شهید نامیده شده است که برای او به مغفرت و بهشت شهادت داده می شود(2). چنین شهیدی، غسل و کفن لازم ندارد بلکه بر او نماز خوانده می شود و با لباسها و خونش دفن می شود و آنچه از پوستین و چرم مانند کفش دارد، از تنش بیرون آورده می شود هرچند خونی باشند. و غیر از چنین شهیدی، غسل و کفنش واجب است هرچند در برخی اخبار بر او اسم شهید اطلاق شده باشد مانند: مبتلا به طاعون و مبتلا به بیماری بَطن(دل درد) و غرق شده و کسی که خانه بر سرش خراب شود و زن زائو(در حین زایمان) و کسی که به خاطر مال و خانواده اش توسط راهزنان و غیره کشته شود.
پی نوشت: 1. در حکم مسلمان یعنی اطفال و مجانین، 2. این یک وجه تسمیه است.
آشنا به حق خدا و رسول و اهل بیت علیهم السلام
نهج البلاغة، خطبه190
... الزَمُوا الْأَرضَ وَ اصْبِرُوا عَلَى البَلَاءِ وَ لَا تُحَرِّکُوا بِأَیْدِیکُمْ وَ سُیُوفِکُمْ هَوَى أَلْسِنَتِکُمْ وَ لَا تَستَعْجِلُوا بِمَا لَمْ یُعَجِّلْهُ اللَّهُ لَکُمْ فَإِنَّهُ مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ عَلَى فِرَاشِهِ وَ هُوَ عَلَى مَعْرِفَةِ حَقِّ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حَقِّ رَسُولِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ مَاتَ شَهِیداً وَ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللّهِ وَ استَوجَبَ ثَوَابَ مَا نَوَى مِنْ صَالِحِ عَمَلِهِ وَ قَامَتِ النِّیَّةُ مَقَامَ إِصْلَاتِهِ لِسَیْفِهِ فَإِنَّ لِکُلِّ شَیءٍ مُدَّةً وَ أَجَلًا.
... [فعلا] بر جاى خود بنشینید و حرکتی نکنید، در برابر بلاها و مشکلات صبر کنید، شمشیر ها و دست ها را به هوای زبان هاى خویش به کار مگیرید، و در آنچه که خداوند شتاب در آن را لازم ندانسته شتاب نکنید؛ زیرا هر کس از شما در بستر خود بمیرد در حالی که به حق خدا و پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان(ع) معرفت و شناخت پیدا کرده باشد، شهید از دنیا رفته و پاداش او بر خداست، و ثواب عمل صالحی که قصد انجام آن را داشته خواهد برد و نیّت او، ثواب شمشیر کشیدن را دارد؛ چرا که هر چیزی مدت و اجلی دارد.
پی نوشت:
- تعبیر "لزوم الارض" به معنای اقدامی نکردن و دست از قیام برداشتن است.
الکافی (ط - الإسلامیة)؛ ج5، ص: 52(کلینی:329)
بَابُ مَنْ قُتِلَ دُونَ مَظْلِمَتِهِ
1. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیى عَنْ أَحمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَبْدِ الرَّحمَنِ بْنِ أَبِی نَجرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ قُتِلَ دُونَ مَظْلِمَتِهِ فَهُوَ شَهِیدٌ.
پیامبر(ص): هر کس به خاطر گرفتن حقش کشته شود، شهید است.
2. وَ بِهَذَا الْإِسنَادِ عَنْ أَبِی مَریَمَ عَنْ أَبِی جَعفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ قُتِلَ دُونَ مَظْلِمَتِهِ فَهُوَ شَهِیدٌ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا مَریَمَ هَلْ تَدْرِی "مَا دُونَ مَظْلِمَتِهِ" قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الرَّجُلُ یُقتَلُ دُونَ أَهْلِهِ وَ دُونَ مَالِهِ وَ أَشبَاهِ ذَلِکَ فَقَالَ یَا أَبَا مَریمَ إِنَّ مِنَ الْفِقْهِ عِرفَانَ الحَقِّ.
پیامبر(ص): هر کس به خاطر حقش کشته شود، شهید است.ای ابامریم! آیا می دانی تعبیر "دون مظلمته" یعنی چه؟ گفتم: فدایت شوم، اینکه کسی به خاطر خانواده و مالش و نظایر آن کشته شود. حضرت فرمود: ای ابامریم! بخشی از "فقه"، شناخت حق است.
تهذیب الأحکام، ج6، ص167(شیخ طوسی: 460)
318- 4- عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الحَکَمِ عَنْ مَروَانَ عَنْ أَبِی خُضَیرَةَ عَمَّنْ سَمِعَ عَلِیَّ بنَ الْحُسَیْنِ ع یَقُولُ وَ ذَکَرَ الشُّهَدَاءَ قَالَ فَقَالَ بَعْضُنَا فِی المَبْطُونِ وَ قَالَ بَعْضُنَا فِی الَّذِی یَأْکُلُهُ السَّبُعُ وَ قَالَ بَعْضُنَا غَیرُ ذَلِکَ مِمَّا یُذکَرُ فِی الشَّهَادَةِ فَقَالَ إِنسَانٌ مَا کُنْتُ أَرَى أَنَّ الشَّهِیدَ إِلَّا مَنْ قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع إِنَّ الشُّهَدَاءَ إِذَنْ لَقَلِیلٌ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاءَ عِندَ رَبِّهِمْ ثُمَّ قَالَ هَذِهِ لَنَا وَ لِشِیعَتِنَا.
راوی از کسی که از [امام] علی بن الحسین شنیده است نقل می کند که حضرت، شهدا را یاد کردند و فرمودند: بعضی از ما(1) در زمره کسانی هستیم که به بیماری بَطن(شکم، گوارش) گرفتار می شوند و برخی از جمله کسانی که حیوان درنده او را می خورد و ادامه دادند: و بعضی از ما به نحو دیگری شهید می شویم. پس کسی گفت همیشه تصورم بر این بود که شهید فقط کسی است که در راه خدا کشته می شود و به دنبال این سخن،[امام] علی بن الحسین فرمودند: در اینصورت شهدا اندک خواهند بود، سپس این آیه را قرائت فرمود:
"کسانی که به خدا و فرستادگانش ایمان آورند، اینها، در نزد پروردگارشان صدیقون و شهدا هستند"(حدید:19) و فرمود: این آیه به ما و شیعیانمان اختصاص دارد.
پی نوشت:
منظور از "ما" با توجه به متن روایت و به خصوص انتهای روایت، شیعیان اهل بیت علیهم السلام است.
المحاسن (للبرقی)؛ ج1، ص: 163
عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمزَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الجَعفَرِیِّ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَروَانَ عَنِ الحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرقَمَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ مَا مِنْ شِیعَتِنَا إِلَّا صِدِّیقٌ شَهِیدٌ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنَّى یَکُونُ ذَلِکَ وَ عَامَّتُهُمْ یَمُوتُونَ عَلَى فِرَاشِهِمْ فَقَالَ أَ مَا تَتْلُو کِتَابَ اللَّهِ فِی الحَدِیدِ- وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ(حدید:19) قَالَ فَقُلْتُ کَأَنِّی لَمْ أَقرَأْ هَذِهِ الْآیَةَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَطُّ قَالَ لَوْ کَانَ الشُّهَدَاءُ لَیسَ إِلَّا کَمَا تَقُولُ لَکَانَ الشُّهَدَاءُ قَلِیلًا.
امام حسین علیه السلام: تمام شیعیان ما صِدّیق و شهیدند. راوی می گوید، گفتم: چگونه اینطور است حال آنکه عموم آنها در بسترهایشان می میرند؟! حضرت فرمودند: آیا کتاب خدا در سوره حدید را نخوانده ای: "کسانی که به خدا و فرستادگانش ایمان آورند، اینها، در نزد پروردگارشان صدیقون و شهدا هستند"(حدید:19)؟ راوی می گوید، گفتم: انگار این آیه از کتاب خداوند عز و جل را هرگز نخوانده ام! حضرت فرمودند: اگر شهدا آن باشد که شما قائلید، در اینصورت شهداء بسیار کم خواهند بود!
المحاسن؛ ج1، ص: 163(ابوجعفر برقی:280)
1. عنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحیَى بْنِ عِمْرَانَ الحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ المَیِّتَ مِنْکُمْ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ شَهِیدٌ قُلْتُ وَ إِنْ مَاتَ عَلَى فِرَاشِهِ قَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ إِنْ مَاتَ عَلَى فِرَاشِهِ حَیٌّ عِندَ رَبِّهِ یُرزَقُ:
امام صادق علیه السلام: ای ابا محمد هرکس از شما بر امر ولایت ما بمیرد شهید است، گفتم هرچند در بستر باشد؟ فرمود: بله به خدا سوگند، و زنده و برخوردار از رزق در نزد پروردگار است.
2. عنْهُ عَنْ أَبِی یُوسُفَ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَاصِمٍ عَنْ مِنهَالٍ الْقَصَّابِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع ادْعُ اللَّهَ لِی بِالشَّهَادَةِ فَقَالَ الْمُؤْمِنُ لَشَهِیدٌ حَیْثُ مَاتَ أَ وَ مَا سَمِعتَ قَولَ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ "وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ":
راوی: به امام صادق(ع) گفتم برایم دعا کن شهید شوم، حضرت فرمود: مومن هرجا بمیرد قطعا شهید است، آیا این سخن خدا را نشنیده ای که "مومنینِ به خدا و فرستادگانش در نزد پروردگار صِدّیق و شهیدند"(حدید:19).
آیت‌الله بهجت:
درشأن مختار همین کفایت که قاتل دشمنان اهل بیت و سیدالشهدا است.
رحمت واسعه،ص118
الکافی (چاپ دار الحدیث)، ج 1، ص712
«بَابُ الْأُمُورِ الَّتِی تُوجِبُ حُجَّةَ الْإِمَامِ علیه السلام»
أَحْمَدُ بْنُ مِهرَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الحَسَنِ علیه السلام: جُعِلْتُ فِدَاکَ، بِمَ یُعرَفُ الْإِمَامُ؟ قَالَ: فَقَالَ: «بِخِصَالٍ: أَمَّا أَوَّلُهَا، فَإِنَّهُ بِشَیءٍ قَدْ تَقَدَّمَ مِنْ أَبِیهِ فِیهِ وَ أَشَارَ إِلَیْهِ لِیَکُونَ عَلَیْهِمْ حُجَّةً؛ وَ یُسأَلُ فَیُجِیبُ؛ وَ إِنْ سُکِتَ عَنْهُ ابتَدَأَ؛ وَ یُخْبِرُ بِمَا فِی غَدٍ؛ وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ بِکُلِّ لِسَانٍ». ثُمَّ قَالَ لِی: «یَا أَبَا مُحَمَّدٍ، أُعْطِیکَ عَلَامَةً قَبلَ أَنْ تَقُومَ» فَلَمْ أَلْبَثْ أَنْ دَخَلَ عَلَیْنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ، فَکَلَّمَهُ الْخُرَاسَانِیُّ بِالعَرَبِیَّةِ، فَأَجَابَهُ أَبُو الحَسَنِ علیه السلام بِالْفَارِسِیَّةِ، فَقَالَ لَهُ الْخُرَاسَانِیُّ: وَ اللَّهِ- جُعِلْتُ فِدَاکَ- مَا مَنَعَنِی أَنْ أُکَلِّمَکَ بِالْخُرَاسَانِیَّةِ غَیْرُ أَنِّی ظَنَنْتُ أَنَّکَ لَاتُحْسِنُهَا، فَقَالَ: «سُبحَانَ اللَّهِ! إِذَا کُنْتُ لَاأُحْسِنُ أُجِیبُکَ، فَمَا فَضْلِی عَلَیکَ؟». ثُمَّ قَالَ لِی: «یَا أَبَا مُحَمَّدٍ، إِنَّ الْإِمَامَ لَایَخْفى عَلَیْهِ کَلَامُ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ، وَ لَاطَیرٍ، وَ لَابَهِیمَةٍ، وَ لَاشَیءٍ فِیهِ الرُّوحُ، فَمَنْ لَمْ تَکُنْ هذِهِ الْخِصَالُ فِیهِ، فَلَیسَ هُوَ بِإِمَامٍ».
أبو بصیر گوید: به أبو الحسن علیه السلام(امام موسی کاظم) گفتم: قربانت، امام با چه شناخته میشود؟ گوید: در جواب فرمود: به چند خصلت:
1. با چیزى که از پدر درباره او سابقه دارد (مانند نصّ بر او و سپردن علم امامت به او) به اشاره به وى تا دلیل امامت باشد.
2. هر چه از او پرسند جواب گوید و اگر در برابر او خاموش نشینند او خود آغاز سخن کند.
3. میتواند از فردا خبر دهد.
4. با مردم جهان به هر زبانى میتواند سخن کند و اهل هر زبانى میتواند با او بدون مترجم گفتگو کند.
سپس فرمود:
