اعتدال و میانه روی در انفاق

اعتدال و میانه روی در انفاق

1. و الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً: و [عباد الرحمن] کسانی [هستند]که وقتی انفاق کنند اسراف نمی کنند و سخت گیری[هم] نمی کنند و بین آن میانه روی می کنند و به طور متعارف انفاق می کنند(فرقان:67)

2. و إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَاءَ رَحْمَةٍ مِّن رَّبِّکَ تَرْجُوهَا فَقُل لَّهُمْ قَوْلًا مَّیْسُورًا (28) وَ لَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِکَ وَ لَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا (29) إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ ۚ إِنَّهُ کَانَ بِعِبَادِهِ خَبِیرًا بَصِیرًا (إسراء: 30) و هرگاه از آنان [= مستمندان‌] روی برتابی، و انتظار رحمت پروردگارت را داشته باشی [تا گشایشی در کارت پدید آید و به آنها کمک کنی]، با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنها سخن بگو! هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن [و ترک انفاق نکن] و بیش از حدّ نیز گشاده دستی مکن، تا مورد سرزنش و فقیر بنشینی [ و از امورت بازبمانی] / پروردگار تو در رزق هر کس که بخواهد گشایش مى‌دهد، یا تنگ مى‌گیرد، زیرا او به بندگانش آگاه و بیناست.

پی نوشت:

الف. معنای قَوام:

1. أحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- و کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً قالَ الْقَوَامُ هُوَ الْمَعْرُوفُ(الکافی (ط.الإسلامیة)؛ ج‌4، ص: 56. الحدیث صحیح).

2.  و الْقَوَامُ الْوَسَطُ‌(کتابُ من لا یَحضُره الفقیه؛ ج‌2، ص: 64).

3. و حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ.......... وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ(این حدیث در بیان 75 لشکر عقل و جهل- کافی، ج1، ص22).

4. عدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ وَاقِدٍ اللَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَنْفَقَ مَا فِی یَدَیْهِ فِی سَبِیلٍ مِنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَا کَانَ أَحْسَنَ وَ لَا وُفِّقَ أَ لَیْسَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى- و لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ(بقره:159) یعْنِی الْمُقْتَصِدِینَ.( الکافی (ط.- الإسلامیة)؛ ج‌4، ص 53)

امام صادق علیه السلام:  اگر کسی همه آنچه دارد را در راه خدا انفاق[ = خرج] کند احسان نکرده است و توفیق نیافته است. آیا خداوند نمی گوید: "با دستانتان [خودتان را] به هلاکت و نابودی نیدازید و احسان کنید که خداوند محسنین را دوست دارد" محسنین یعنی میانه روان.

ب. معنای محسور و احسار و شان نزول آیه 29 إسراء:

1. علِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- و لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً قالَ الْإِحْسَارُ الْفَاقَةُ(الحدیث حسن).(کافی، ج4، ص55). امام صادق علیه السلام: إحسار یعنی فاقه[ = فقر و نیاز] [بنابر این محسور یعنی فقیر].

 2. فإِنَّهُ کَانَ سَبَبَ نُزُولِهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ لَا یَرُدُّ أَحَداً یَسْأَلُهُ شَیْئاً عِنْدَهُ فَجَاءَ رَجُلٌ فَسَأَلَهُ فَلَمْ یَحْضُرْهُ شَیْ‌ءٌ فَقَالَ یَکُونُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ص أَعْطِنِی قَمِیصَکَ وَ کَانَ لَا یَرُدُّ أَحَداً عَمَّا عِنْدَهُ فَأَعْطَاهُ قَمِیصَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ "و لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ" فقَالَ الصَّادِقُ الْمَحْسُورُ الْعُرْیَانُ(تفسیر القمی، ج‏2، ص: 19).

یک نکته بسیار مهم این است که جمع بین دو آیه مذکور(إسراء:29 / فرقان:67 ) که امر به اعتدال در انفاق شده است با آیه ایثار(حشر:9) و آیه ای که از ایثار اهل بیت علیهم السلام و دادن افطاریشان به مسکین و یتیم و اسیر حکایت دارد(انسان:8) چگونه است که در گفتگوی امام صادق با سُفیان ثوری، امام صادق علیه السلام آیات اعتدال را ناسخ دو آیه ایثار دانستند(... فَأَمَّا مَا ذَکَرْتُمْ مِنْ إِخْبَارِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِیَّانَا فِی کِتَابِهِ- عَنِ الْقَوْمِ الَّذِینَ أَخْبَرَ عَنْهُمْ بِحُسْنِ فِعَالِهِمْ فَقَدْ کَانَ مُبَاحاً جَائِزاً وَ لَمْ یَکُونُوا نُهُوا عَنْهُ وَ ثَوَابُهُمْ مِنْهُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ تَقَدَّسَ أَمَرَ بِخِلَافِ مَا عَمِلُوا بِهِ فَصَارَ أَمْرُهُ نَاسِخاً لِفِعْلِهِمْ وَ کَانَ نَهَى اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى رَحْمَةً مِنْهُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ نَظَراً لِکَیْلَا یُضِرُّوا بِأَنْفُسِهِمْ وَ عِیَالاتِهِمْ ...) و روایاتی هم از حضرت رسول در تاییدش ذکر کردند(که طرف همه اموالش را که چند برده بود آزاد کرد و خانواده  و فرزندان کوچکش را فقیر و نیازمند گذاشته بود و حضرت گفتند اگر باخبرم کرده بودید نمی گذاشتم در قبرستان مسلمین دفن شود).  اگر هم اشکال سندی و مانند آن بر این روایت طولانی وارد باشد شاید بتوان ایثار را امری شخصی تلقی کرد که آسیبش به اطرافین وارد نشود و به این ترتیب مشکل را حل کرد، القصه این بحث نیاز به تحقیق بیشتری دارد.