اولویت بندی در انفاق

علِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ.......... مِنْ ثَمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص خَمْسُ تَمَرَاتٍ أَوْ خَمْسُ قُرَصٍ أَوْ دَنَانِیرُ أَوْ دَرَاهِمُ یَمْلِکُهَا الْإِنْسَانُ وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یُمْضِیَهَا فَأَفْضَلُهَا مَا أَنْفَقَهُ الْإِنْسَانُ عَلَى وَالِدَیْهِ ثُمَّ الثَّانِیَةُ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ ثُمَّ الثَّالِثَةُ عَلَى قَرَابَتِهِ الْفُقَرَاءِ ثُمَّ الرَّابِعَةُ عَلَى جِیرَانِهِ الْفُقَرَاءِ ثُمَّ الْخَامِسَةُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ هُوَ أَخَسُّهَا أَجْراً...( الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌5، ص 66‌).

رسول خدا(ص): پنج عدد خرما یا پنج قرص نان یا چند دینار یا درهم که انسان دارد و می خواهد مصرفش کند بهتر است که برای پدر و مادر و سپس خودش و خانواده اش و سپس خویشاوندان نیازمندش و سپس همسایگان نیازمندش و سپس در راه خدا خرجش کند و مورد پنجم(خرج کردن در راه خدا) نسبت به بقیه موارد کمترین اجر و پاداش را دارد.... 

گم نشدن انفاق در راه خدا

... وَ مَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ( سبأ؛ 34)

  ... و هر چه انفاق کنید(در راه خدا هزینه کنید)، خدا جایش را پر می کند و او بهترین روزی دهندگان است.

پی نوشت:

1. علِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ آیَتَانِ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَطْلُبُهُمَا فَلَا أَجِدُهُمَا قَالَ وَ مَا هُمَا قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ فَنَدْعُوهُ وَ لَا نَرَى إِجَابَةً قَالَ.....وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرّازِقِینَ وَ إِنِّی أُنْفِقُ وَ لَا أَرَى خَلَفاً قَالَ أَ فَتَرَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخْلَفَ وَعْدَهُ قُلْتُ لَا قَالَ فَمِمَّ ذَلِکَ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمُ اکْتَسَبَ الْمَالَ مِنْ حِلِّهِ وَ أَنْفَقَهُ فِی حِلِّهِ لَمْ یُنْفِقْ دِرْهَماً إِلَّا أُخْلِفَ عَلَیْهِ(الکافی (ط.الإسلامیة)؛ ج‌2، ص: 486)

شخصی به امام صادق علیه السلام گفت: به دنبال دو آیه در کتاب خدا می گردم اما آن دو را نمی یابم. حضرت فرمودند: آن دو چیست؟ گفت: این سخن خدا (مرا بخوانید تا به شما جواب بدهم) پس او را می خوانیم و جوابی نمی بینیم! ... [که حضرت گفتند شرطش اطاعت خدا و رعایت جهت دعا یعنی آداب دعا است] و (هر چه انفاق کنید خداوند جایش را پر می کند و او بهترین روزی دهندگان است) و من انفاق می کنم ولی نمی بینم جایش پر شود. حضرت فرمودند: آیا فکر می کنی که خداوند خُلف وعده کرده است؟ گفتم: نه. فرمودند: چطور؟ سوال کننده جواب داد: نمی دانم. حضرت فرمودند: اگر کسی از شما از راه حلال مالی به دست آورد و در راه حلال انفاقش کند هر درهمی که انفاق کند[ = خرج کند] جایش پر می شود

دعای چهار نفر مستجاب نمی شود...

أبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَرْبَعَةٌ لَا تُسْتَجَابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ رَجُلٌ جَالِسٌ فِی بَیْتِهِ یَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فَیُقَالُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالطَّلَبِ وَ رَجُلٌ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ فَدَعَا عَلَیْهَا فَیُقَالُ لَهُ أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا إِلَیْکَ وَ رَجُلٌ کَانَ لَهُ مَالٌ فَأَفْسَدَهُ فَیَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فَیُقَالُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالاقْتِصَادِ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالْإِصْلَاحِ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً وَ رَجُلٌ کَانَ لَهُ مَالٌ فَأَدَانَهُ بِغَیْرِ بَیِّنَةٍ فَیُقَالُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالشَّهَادَةِ(الکافی (ط. الإسلامیة)؛ ج‌2، ص511).

امام صادق علیه السلام: 4 نفر دعایشان مستجاب نمی شود:

 1. مردی که در خانه اش نشسته و می گوید خدایا به من روزی بده، پس به او گفته می شود مگر به تو دستور ندادم که به دنبال روزی باش؟

2. و مردی که زنی دارد و او را نفرین می کند، پس به او گفته می شود مگر امر او را به تو واگذار نکردم(یعنی مگر حق طلاق را به تو ندادم )؟

3. و مردی که مالی داشته و آن را از بین برده و می گوید خدایا به من رزق و روزی بده، پس به او گفته می شود آیا تو را به اقتصاد[= میانه روی] و اصلاح[ = درست مصرف کردن] امر نکردم؟ سپس حضرت فرمودند: الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا یعنی کسانی که وقتی انفاق می کنند اسراف نمی کنند و سخت گیری و خِسّت هم ندارند و بین این دو اعتدال و میانه روی دارند(فرقان:67).

4. و مردی که مالی داشته و بدون بینه[ = شاهد] آن را قرض داده، پس به او گفته می شود آیا تو را به گرفتن شاهد[هنگام قرض دادن] امر نکردم؟

اعتدال و میانه روی در انفاق

اعتدال و میانه روی در انفاق

1. و الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً: و [عباد الرحمن] کسانی [هستند]که وقتی انفاق کنند اسراف نمی کنند و سخت گیری[هم] نمی کنند و بین آن میانه روی می کنند و به طور متعارف انفاق می کنند(فرقان:67)

2. و إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَاءَ رَحْمَةٍ مِّن رَّبِّکَ تَرْجُوهَا فَقُل لَّهُمْ قَوْلًا مَّیْسُورًا (28) وَ لَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِکَ وَ لَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا (29) إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ ۚ إِنَّهُ کَانَ بِعِبَادِهِ خَبِیرًا بَصِیرًا (إسراء: 30) و هرگاه از آنان [= مستمندان‌] روی برتابی، و انتظار رحمت پروردگارت را داشته باشی [تا گشایشی در کارت پدید آید و به آنها کمک کنی]، با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنها سخن بگو! هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن [و ترک انفاق نکن] و بیش از حدّ نیز گشاده دستی مکن، تا مورد سرزنش و فقیر بنشینی [ و از امورت بازبمانی] / پروردگار تو در رزق هر کس که بخواهد گشایش مى‌دهد، یا تنگ مى‌گیرد، زیرا او به بندگانش آگاه و بیناست.

پی نوشت:

الف. معنای قَوام:

1. أحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- و کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً قالَ الْقَوَامُ هُوَ الْمَعْرُوفُ(الکافی (ط.الإسلامیة)؛ ج‌4، ص: 56. الحدیث صحیح).

2.  و الْقَوَامُ الْوَسَطُ‌(کتابُ من لا یَحضُره الفقیه؛ ج‌2، ص: 64).

3. و حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ.......... وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ(این حدیث در بیان 75 لشکر عقل و جهل- کافی، ج1، ص22).

4. عدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ وَاقِدٍ اللَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَنْفَقَ مَا فِی یَدَیْهِ فِی سَبِیلٍ مِنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَا کَانَ أَحْسَنَ وَ لَا وُفِّقَ أَ لَیْسَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى- و لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ(بقره:159) یعْنِی الْمُقْتَصِدِینَ.( الکافی (ط.- الإسلامیة)؛ ج‌4، ص 53)

امام صادق علیه السلام:  اگر کسی همه آنچه دارد را در راه خدا انفاق[ = خرج] کند احسان نکرده است و توفیق نیافته است. آیا خداوند نمی گوید: "با دستانتان [خودتان را] به هلاکت و نابودی نیدازید و احسان کنید که خداوند محسنین را دوست دارد" محسنین یعنی میانه روان.

ب. معنای محسور و احسار و شان نزول آیه 29 إسراء:

چه چیزی انفاق کنیم؟

1. یسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلوَالِدَیْنِ وَالْأَقرَبِینَ وَالْیَتَامَى وَالمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ ۗ وَمَا تَفعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ(بقره:215).

از تو می پرسند چه چیزی انفاق کنند؟ بگو: هر خیری انفاق می کنید[خوب است اما] برای پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مسکین ها و در راه مانده ها باشد و هر کار خیری انجام می دهید، خداوند به آن آگاه است.

2. ... وَ یَسْئَلُونَکَ ماذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ‌(بقره:219)

از تو سوال می کنند چه چیزی انفاق کنند؟ بگو: "عفو". اینگونه خداوند آیات را برایتان بیان می کند شاید تفکر کنید.

پی نوشت:

الف. سوال "چه چیزی انفاق شود؟" دو بار در سوره بقره تکرار شده که در یکی به آن جواب نمی دهد بلکه به چه کسانی انفاق شود پاسخ داده می شود که ظاهرا بهتر است ترتیب و اولویت در آن مراعات شود.

و در جواب پرسش دوم می فرماید: "عفو". اصل لغت عفو طبق گفته راغب قصد برداشتن چیزی است لکن درباره مراد از عفو در اینجا که در جواب "چه چیز انفاق شود" داده شده است، چند نظر وجود دارد:

همه چیز مِلک خدا است...

و ما لَکُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ...(حدید:10)

شما را چه شده است که در راه خدا انفاق نمی کنید در حالی که میراث آسمانها و زمین متعلق به خدا است...

پی نوشت:

"ما لکم"(شما را چه شده است) به عامیانه یعنی "چتونه"؟

خدا می داند.....

1. و مَا أَنفَقْتُم مِّن نَّفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُم مِّن نَّذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ ۗ وَ مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنصَارٍ (270)

هر هزینه ای که می کنید و هر نذری که انجام می دهید، خدا آن را می داند و ستمگران یا و یاور ندارند.

2. للْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لَا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا ۗ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ(بقره:273)

[انفاق شما، مخصوصا باید] برای نیازمندانی باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته‏ اند؛ نمی‏ توانند مسافرتی کنند[و سرمایه ‏ای به دست آورند]؛ کسی که ناآگاه است فقرا را -از بس عفیف اند- ثروتمند و بی نیاز به حساب می آورد؛ آنها را از سیمایشان می شناسی؛ از مردم با اصرار درخواست نمی کنند؛ و هر چیز خوبی انفاق کنید خدا به آن داناست.

 

انفاق و پاداش عظیم

آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ (حدید:7)

به خدا و رسولش ایمان بیاورید و از آنچه خدا شما را در آن جانشین قرار داده انفاق کنید؛ کسانی از شما که ایمان آوردند و انفاق کردند پاداش بزرگی دارند.

پی نوشت:

یا منظور این است که خدا، انسان را خلیفه خود قرار داده و لذا خود انسان و اموالش ملک خدا است و یا منظور این است که خدا هر نسلی را جایگزین نسل دیگری کرد و لذا نسل بعد خلیفه قبلی ها و دارایی های آنها شدند

انفاق و جُود

امیرالمومنین علیه السلام در ضمن خطبه‌ ای می فرمایند:

... وَ أَنْفِقُوا أَمْوَالَکُمْ وَ خُذُوا مِنْ أَجْسَادِکُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَى أَنْفُسِکُمْ وَ لَا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا ... قَالَ تَعَالَى "منْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ" فلَمْ یَسْتَقْرِضْکُمْ مِنْ قُلٍّ ... اسْتَقْرَضَکُمْ وَ لَهُ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ یَبْلُوَکُمْ‏ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا(نهج‌البلاغه، خطبه 183).

و مالهاى خویش را [در راه خدا] هزینه کنید. از تن‏هاتان بگیرید و به جانهاتان ببخشید، و در بخشیدن از این بدان بخل مورزید، که ... خداى متعال گفته است:کیست که به خدا وام دهد وامى نیکو، پس آن را براى وى دو چندان سازد و براى او مزدى بزرگ باشد(حدید:57). خدا از روى تنگدستى، وام از شما نمى‏گیرد. ... از شما وام مى‏گیرد و گنجینه‏هاى آسمانها و زمین از آن اوست، و بى نیاز و حمید است. او خواسته است شما را بیازماید تا کار کدام یک از شما بهتر آید( نهج البلاغه، ترجمه شهیدى، ص196).

قرض الحسنه به خدا

1. منْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَةً ۚ وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْسُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ(بقره:245)

کیست که به خدا قرض الحسنه دهد تا برایش چندین برابرش کند و خدا روزی را محدود می کند و گسترش می دهد(قبض و بسط) و به سوی او برگردانده می شوید.

2. منْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَریم‏(حدید:57)

کیست که به خدا قرض الحسنه دهد تا برایش مضاعفش[ =چندبرابر] کند و برای او اجر کریم است.

3. إنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ(تغابن:17)

اگر به خدا قرض الحسنه بدهید برایتان مضاعفش می کند و شما را می آمرزد و خدا شکور و حلیم است.

پی نوشت:

1. قرض الحسنه [ = قرض نیکو] به خدا در این آیات بیشتر ناظر به انفاق و صدقات و خیرات در راه خدا است تا قرض دادن به دیگران که البته مستحب و دارای ثواب است گرچه بعید نیست شامل آن هم بشود.

2. "من ذا " را می شود مانند "ماذا" یک کلمه و مبتدا لحاظ کرد و الذی را خبرش، و می شود آن را جداگانه در نظر گرفت و در نتیجه "من" مبتدا و "ذا "خبر آن و "الذی" بدل یا صفت آن خواهد بود.