عقل؛ معیار امر و نهی و مناط صحت اصل تکلیف و ثواب و عقاب(1)
الکافی (ط - الإسلامیة)؛ ج1، ص10(کلینی:329)
أَخبَرَنَا أَبُو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنِی عِدَّةٌ مِنْ أَصحَابِنَا مِنْهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ یَحیَى العَطَّارُ عَنْ أَحمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ العَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعفَرٍ ع قَالَ لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ العَقلَ استَنطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدبَرَ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنکَ وَ لَا أَکمَلْتُکَ إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ أَمَا إِنِّی إِیَّاکَ آمُرُ وَ إِیَّاکَ أَنهَى وَ إِیَّاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیَّاکَ أُثِیبُ(الحدیث صحیح).
امام محمد باقر علیه السلام: وقتی خداوند عقل را آفرید او را به حرف آورد سپس به او گفت: جلو بیا پس جلو آمد، سپس به او فرمود: عقب برو پس عقب رفت. بعد از آن خداوند فرمود: به عزت و جلالم سوگند مخلوقی دوست داشتنی تر از تو نیافریده ام و تو را تنها در کسی به حد کمال میرسانم که دوستش داشته باشم. من تنها تو را امر و نهی میکنم و به تو ثواب و عقاب میدهم.
مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول؛ ج1، ص25(علامه مجلسی:1110)
علامه مجلسی : عقل در اصل لغت عبارت است از فهم چیزها و اصطلاحا بر چند چیز اطلاق میشود؛ اول: قوه ی ادراک خیر و شرّ [ = خوب و بد] و تفکیک بین آن دو، عقل به این معنا مناط تکلیف و ثواب و عقاب است. دوم: قوه ای که در امر معاش به کارگرفته میشود که اگر موافق شرع باشد عقل معاش واگر در امور باطل و حیله های فاسد بکار رود، نَکراء و شیطنت گفته میشود. سوم: نفس ناطقه انسانی که وجه ممیّز او از بهائم است. چهارم: معنای فلسفی آن( جوهر ).
.... ثم اعلم أن فهم أخبار أبواب العقل یتوقف على بیان ماهیة العقل و اختلاف الآراء و المصطلحات فیه فنقول:
إن العقل هو تعقل الأشیاء و فهمها فی أصل اللغة، و اصطلح إطلاقه على أمور:
الأول: هو قوة إدراک الخیر و الشر و التمیز بینهما، و التمکن من معرفة أسباب الأمور ذوات الأسباب، و ما یؤدی إلیها و ما یمنع منها، و العقل بهذا المعنى مناط التکلیف و الثواب و العقاب.
الثالث: القوة التی یستعملها الناس فی نظام أمور معاشهم، فإن وافقت قانونَ الشرع، و استعملت فیما استحسنه الشارع تسمى بعقل المعاش، و هو ممدوح فی الأخبار و مغایرته لما قد مر بنوع من الاعتبار و إذا استعملت فی الأمور الباطلة و الحیل الفاسدة تسمى بالنَکراء و الشیطنة فی لسان الشرع، و منهم من ثبتوا لذلک قوة أخرى و هو غیر معلوم.
الخامس: النفس الناطقة الإنسانیة التی بها یتمیز عن سائر البهائم.
السادس: ما ذهب إلیه الفلاسفة و أثبتوه بزعمهم من جوهر مجرد قدیم لا تعلق له بالمادة ذاتا و لا فعلا، و القول به کما ذکروه مستلزم لإنکار کثیر من ضروریات الدین من حدوث العالم و غیره، مما لا یسع المقام ذکره.
فإذا عرفت ما مهّدنا فاعلم أن الأخبار الواردة فی هذه الأبواب أکثرها ظاهرة فی المعنیین الأولین ... و فی بعض الأخبار: بک آمر و بک أنهى و بک أعاقب و بک أثیب، و هو منطبق على هذا المعنى لأن أقل درجاته مناط صحة أصل التکلیف، و کل درجة من درجاته مناط صحة بعض التکالیف و فی بعض الأخبار" إیاک" مکان" بک" فی کل المواضع، و فی بعضها فی بعضها، فالمراد المبالغة فی اشتراط التکلیف به، فکأنه هو المکلف حقیقة،
