چند حدیث در فضیلت عقل

مجمع البحرین، ج‌5، ص426‌(فخر الدین طریحی:1087)

 و فی حدیث علی (ع): العقلُ شرع مِن داخل، و الشرعُ عقل مِن خارج": عقل، شریعتی از درون و شریعت، عقلی از بیرون است.

و فی الحدیث" إذا تم العقلُ نَقص الکلامُ":وقتی عقل کامل می شود، سخن گفتن کم می شود.

و فیه" نومُ العاقل أفضل من سهر الجاهل": خواب عاقل از بیداری نادان بهتر است.

و فی الحدیث" لسانُ العاقلِ وراءَ قلبه(یرید أن العاقل لا یُطلق لسانَه إلا بعد مشاورة الرویة و مؤامرة الفکرة): زبان عاقل پشت قلب او است(اول فکر میکند بعد حرف میزند).

عقل؛ معیار امر و نهی و مناط صحت اصل تکلیف و ثواب و عقاب(2)

من لا یحضره الفقیه؛ ج‌4، ص352(شیخ صدوق: 381):

رَوَى حَمَّادُ بْنُ عَمرٍو وَ أَنَسُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ جَعفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ- عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع- عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ لَهُ:

.... یَا عَلِیُّ العَقْلُ مَا اکْتُسِبَتْ بِهِ الجَنَّةُ وَ طُلِبَ بِهِ رِضَا الرَّحمَنِ یَا عَلِیُّ إِنَّ أَوَّلَ خَلْقٍ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ العَقْلُ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدبَرَ فَقَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنکَ بِکَ آخُذُ وَ بِکَ أُعْطِی وَ بِکَ أُثِیبُ وَ بِکَ أُعَاقِبُ...:

ای علی! عقل آن است که بهشت به وسیله آن بدست آید و با آن رضایت خداوند دنبال شود. ای علی! اولین مخلوق خداوند عز و جل، عقل است. خداوند به عقل فرمود: جلو بیا پس جلو آمد و گفت عقب برو پس عقب رفت، سپس فرمود: به عزت و جلالم سوگند مخلوقی محبوب تر از تو در نزد خود نیافریده ام؛ ملاک گرفتن و دادن و ثواب و عقاب تویی.

عقل؛ معیار امر و نهی و مناط صحت اصل تکلیف و ثواب و عقاب(1)

الکافی (ط - الإسلامیة)؛ ج‌1، ص10(کلینی:329)

أَخبَرَنَا أَبُو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنِی عِدَّةٌ مِنْ أَصحَابِنَا مِنْهُمْ مُحَمَّدُ‌ بْنُ یَحیَى العَطَّارُ عَنْ أَحمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ العَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ‌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعفَرٍ ع قَالَ لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ العَقلَ استَنطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ‌ أَقْبِلْ فَأَقبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدبَرَ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ‌ إِلَیَّ مِنکَ وَ لَا أَکمَلْتُکَ إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ أَمَا إِنِّی إِیَّاکَ آمُرُ وَ إِیَّاکَ أَنهَى وَ إِیَّاکَ‌ أُعَاقِبُ وَ إِیَّاکَ أُثِیبُ‌(الحدیث صحیح).

امام محمد باقر علیه السلام: وقتی خداوند عقل را آفرید او را به حرف آورد سپس به او گفت: جلو بیا پس جلو آمد، سپس به او فرمود: عقب برو پس عقب رفت. بعد از آن خداوند فرمود: به عزت و جلالم سوگند مخلوقی دوست داشتنی تر از تو نیافریده ام و تو را تنها در کسی به حد کمال میرسانم که دوستش داشته باشم. من تنها تو را امر و نهی میکنم و  به تو ثواب و عقاب میدهم.

مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول؛ ج‌1، ص25(علامه مجلسی:1110)

علامه مجلسی :  عقل در اصل لغت عبارت است از فهم چیزها و اصطلاحا بر چند چیز اطلاق میشود؛ اول: قوه ی ادراک خیر و شرّ [ = خوب و بد] و تفکیک بین آن دو، عقل به این معنا مناط تکلیف و ثواب و عقاب است. دوم: قوه ای که در امر معاش به کارگرفته میشود که اگر موافق شرع باشد عقل معاش واگر در امور باطل و حیله های فاسد بکار رود،  نَکراء و شیطنت گفته میشود. سوم: نفس ناطقه انسانی که وجه ممیّز او از بهائم است. چهارم: معنای فلسفی آن( جوهر ).

.... ثم اعلم أن فهم أخبار أبواب العقل یتوقف على بیان ماهیة العقل و اختلاف الآراء و المصطلحات فیه فنقول:

رئیس اخلاق؛ تقوا

نهج البلاغه؛ حکمت410

التُّقَی رئیسُ الاخلاقِ: تقوا، رئیس اخلاق است.

تمثیلی برای عقل و وحی

عقل چراغ است و وحی صراط مستقیم

هرگز انسان با چراغ به مقصد نمی‌رسد. چراغ باید راه را ببیند، بگوید این راه است. انسان راه را طی کند به مقصد برسد. هرگز انسان با عقل به بهشت نمی‌رود.

عقل یک نورافکن قوی است؛ که وحی را می‌شناسد، می‌گوید این وحی، بگیر و اطاعت کن. وحی می‌شود صراط مستقیم و عقل می‌شود نورافکن قوی، این نورافکن آن صراط را می‌شناسد و به دیگران می‌شناساند، می‌گوید این راه و این را طی کنید که اگر وحی نباشد و صراط نباشد عقل به مقصد هرگز نمی‌رساند.

یک کسی که یک نورافکن قوی در پای کوه در دست دارد، چون از دامنه ی کوه و سینه ی‌ کوه تا قلهٴ‌ کوه راهی نیست، هرگز کسی که نورافکن قوی در دست دارد به بالای کوه نمی‌رسد، چون «راه» نیست.

این نورافکن فقط سنگلاخ ها را نشان می‌دهد؛ آن کلوخ ها را نشان می‌دهد؛ آن تپه‌ها و درّه‌ها را نشان می‌دهد. این جا که راه نیست. با چراغ کسی به مقصد نمی‌رسد. چراغ راه را نشان می‌دهد. باید یک راهی باشد که چراغ راه را تشخیص بدهد و کسی که چراغ به دست اوست راه را ببیند و طی کند.

بهشتیان به خدای سبحان عرض می‌کنند: ما آن نبودیم که بفهمیم کجا بیاییم، چه کنیم. نه تنها ما هدایت نمی‌شدیم، اصلاً ما قابل این نبودیم که خود به خود به اینجا بیاییم، «ما کنا لنهتدی لو لا أن هدانا الله» این ما کنا این نقش را دارد.

بنابراین بهشتیها هم سخنشان این است که می‌گویند: «و قالوا الحمد لله الذی هدانا لهذا و ما کنا لنهتدی لولا أن هدانا الله».

حضرت آیت الله جوادی آملی

تمام گناهان مقتول بر گردن قاتل

وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابنَیْ آدَمَ بِالحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قالَ لَأَقْتُلَنَّکَ قالَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ (27) لَئِنْ بَسَطتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی ما أَنَا بِباسِطٍ یَدِیَ إِلَیکَ لِأَقْتُلَکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ (28) إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَ إِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ (29:مائده).

داستان دو فرزند آدم(قابیل قاتل و هابیل) را به حق بر آنها بخوان، هنگامى که هر کدام عملى براى تقرب [به پروردگار] انجام دادند، اما از یکى پذیرفته شد و از دیگرى پذیرفته نشد [برادرى که عملش مردود شده بود به برادر دیگر] گفت: بخدا سوگند تو را خواهم کشت، [برادر دیگر] گفت: [من چه گناهى دارم؛ زیرا] خدا تنها از پرهیزکاران می ‏پذیرد! اگر تو براى کشتن من دست دراز کنى من دست به قتل تو نمی ‏گشایم، چون از پروردگار جهانیان می ترسم. من می ‏خواهم با گناه من و خودت [از این عمل] بازگردى [ بار هر دو را بدوش کشى] و از دوزخیان گردى و همین است سزاى ستمکاران!

المحاسن (للبرقی)؛ ج‌1، ص105(ابوجعفر برقی:280)

عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسلَمَ الجَبَلِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحمَنِ بْنِ أَسلَمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعفَرٍ ع قَالَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً أَثبَتَ اللَّهُ عَلَى قَاتِلِهِ جَمِیعَ الذُّنُوبِ وَ بَرَأَ المَقْتُولَ مِنهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَ إِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحابِ النّار.

امام محمد باقر علیه السلام: هر کس مومنی را عمدا بکشد، خداوند همه گناهان مقتول را به پای قاتل ثبت می کند  و می نویسد و مقتول را برئ الذمه می کند و این همان سخن خداوند [از زبان هابیل] است که " من می خواهم در اثر این عملت، با گناه من و گناه خودت [به دادگاه عدل الهی] برگردی و از اصحاب آتش شوی. 

صفات متقین در قرآن

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ (15) آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا قَبلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ (16) کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهجَعُونَ (17) وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَستَغْفِرُونَ (18) وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ (19: ذاریات).

ترجمه: پرهیزگاران در باغهاى بهشت و در میان چشمه ‏ها قرار دارند/ و آنچه پروردگارشان به آنها مرحمت کرده می گیرند؛ زیرا آنها پیش از آن (در دنیا) از نیکوکاران بودند/ آنها کمى از شبها را می خوابیدند / و در سحرگاهان استغفار می کردند/ و در اموال آنها حقى براى سائل و محروم بود.

 تفسیر نمونه، ج‏22، ص 324

نظیر حق معلوم در سوره معارج آیه 24 و 25 نیز آمده است می ‏فرماید: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ.

در روایاتى که از منابع اهل بیت ع رسیده نیز تاکید شده که منظور از" حق معلوم" چیزى غیر از زکات واجب است.

و با توجه به اینکه حکم وجوب زکات در مدینه نازل شد، و آیات این سوره همگى مکى است نظر اخیر تایید می ‏شود.

در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم: لکن اللَّه عز و جل فرَضَ فى اموال الاغنیاء حقوقا غیرَ الزکاةِ، فقال عز و جل: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ، فالحقُّ المعلومُ غیرُ الزکاةِ، و هو شى‏ء یَفرِضُه الرجلُ على نفسه فى ماله ... ان شاء فى کل یوم و ان شاء فى کل جمعة و ان شاء فى کل شهر.

... خداوند متعال در اموال ثروتمندان حقوقى غیر از زکات قرار داده، از جمله اینکه فرموده است: در اموال آنها حق معلومى براى سائل و محروم است، بنا بر این" حق معلوم" غیر از زکات است، و آن چیزى است که انسان شخصا بر خود لازم می کند که از مالش بپردازد ... براى هر روز، و یا اگر بخواهد در هر جمعه و یا در هر ماه ...".

امام صادق علیه السلام:کانوا یستغفرون اللَّه فى الوتر سبعین مرة فى السحر:

نیکوکاران بهشتى در نماز وتر به هنگام سحر هفتاد مرتبه از خدا طلب آمرزش می کردند.

هُجوع: خواب شب

صبر زیبا؛ گلایه نکردن پیش مردم

1. فَاصْبِرْ صَبراً جَمِیلاً (5) إِنَّهُمْ یَرَونَهُ بَعِیداً (6) وَ نَراهُ قَرِیباً (7)

بنا بر این[ای پیامبر] صبر زیبا داشته باش/ زیرا آنها آن روز(قیامت) را دور می ‏بینند/ و ما آن را نزدیک می ‏بینیم!

2. فَصَبْرٌ جَمِیلٌ...(18 و 83 : یوسف) [حضرت یعقوب:] ...من صبر خواهم کرد، صبرى زیبا...

الکافی (ط - الإسلامیة)؛ ج‌2، ص93(کلینی:329):

أَبُو عَلِیٍّ الْأَشعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الجَبَّارِ عَنْ أَحمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعفَرٍ ع یَرحَمُکَ اللَّهُ مَا الصَّبْرُ الجَمِیلُ قَالَ ذَلِکَ صَبْرٌ لَیسَ فِیهِ شَکوَى إِلَى النَّاسِ.

روای می گوید به امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم: رحمت خداوند بر شما، صبر زیبا چیست؟ فرمودند: صبری که در آن، نزد مردم گلایه نشود.

معنای تاسف و غضب الهی

شخصی از امام صادق علیه السلام درباره آیهء شریفه "فَلَمّا آسَفونا انتَقَمنا مِنهم و أغرقناهم اجمعین"؛ چون ما را متاسف و غضبناک کردند، از ایشان انتقام گرفتیم و همه را غرق کردیم( زخرف:۵۵)

سوال نمود، حضرت چنین پاسخ دادند:

 إنَّ اللّهَ عَزّوجلّ لایَأسَفُ کَاَسَفِنا، ولکِنَّهُ خَلَقَ اَولیاءَ لِنَفسِهِ یَأسَفونَ و یَرضَونَ و هُم مَخلوقونَ مَربوبونَ، فَجَعَلَ رِضاهُم رِضا نَفسِهِ و سَخَطَهُم سَخَطَ نَفسِهِ، لِانَّهُ جَعَلَهم الدُّعاةَ اِلَیهِ و الاَدِلّاءِ عَلیه، فلذلکَ صاروا کَذلِکَ…

 خدای عزوجل مانند ما بندگان افسوس نمی خورد؛ ولی او اولیائی برای خودش آفریده است که آنها افسوس می خورند و خشنود می گردند و آنها مخلوق هستند و پرورده پروردگار. آنگاه خداوند خشنودی ایشان را خشنودی خود و ناخشنودی آنها را ناخشنودی خود قرار داده است؛ زیرا خودش آنها را دعوت کنندگان به سوی خود و راهنمایان به سمت خود قرار داده است؛ پس به همین جهت، چنان مقامی را دارند...

منبع: الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏1، ص: 144، کتاب التوحید، باب النوادر، ح۶

پی نوشت:

سقط جنین؛ آیت الله جوادی آملی

احتراماً خواهشمندم نظر شریف خود را در رابطه با «جواز و عدم جواز سقط جنین در قبل و بعد از چهار ماهگی در صورتی که تشخیص طبی قطعی (و یا احتمالی بیش از 85%) این باشد که جنین غیر طبیعی بوده و با مشکلات متعدّد جسمی و عقلی (نظیر مونگول بودن و یا شدیدتر از آن) متولد خواهد شد و یا قبل از تولد از بین خواهد رفت» اعلام فرمایید. همچنین اگر مادر با تجویز پزشک معالج و رضایت شوهر با خوردن دارو موجبات سقط جنین را فراهم کرده باشد تکلیف در رابطه با دیه و یا کفاره چه می‌باشد؟

پاسخ:

1- اسقاط جنین جایز نیست هر چند قبل از چهار ماه باشد.

2- اسقاط جنین جایز نیست هر چند غیر طبیعی و دارای مشکلهای یاد شده باشد.

3- مادر در صورت رضایت و اختیار مانند پدر مسئول است و باید دیه پرداخت کند.

جوادی آملی 20/9/1387(سایت ایشان)

پی نوشت:

دیه به ورثه جنین می رسد و وارثی که قاتل اوست(پدر یا مادر یا هر دو) ارث نمی برد.